Celiakia a nieceliakalna nadwrażliwość na gluten i alergia na pszenicę
Celiakia
Celiakia (glutenozależna enteropatia jelita cienkiego) kiedyś uważana była za przewlekłą niestrawność występującą w wieku dziecięcym. Jest to choroba autoimmunologiczna o podłożu genetycznym trwająca całe życie. Przejawia się trwałą nietolerancją glutenu – białka zapasowego zawartego w zbożach (pszenicy, życie, jęczmieniu, owsie). Gluten działa toksycznie na kosmki jelitowe, prowadząc do ich zaniku. W związku z tym wchłanianie pokarmu jest zaburzone, co prowadzi do wystąpienia różnorodnych objawów klinicznych. Jedyną metodą leczenia celiakii jest stosowanie przez całe życie ścisłej diety bezglutenowej. Badania dowodzą, że cierpi na nią przynajmniej 1% populacji. Ponadto pojawiają się doniesienia o tym, że częstość występowania celiakii ciągle wzrasta, co wiąże się z coraz większym spożyciem glutenu oraz coraz lepszą diagnostyką.
Warto wiedzieć, że choroba może się ujawnić w każdym wieku. Obecnie najczęściej wykrywa się celiakię u osób między 30 a 50 rokiem życia. Ponadto częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn. Jednak większość osób nie wie, co jest przyczyną problemów zdrowotnych. W Polsce na celiakię choruje prawie 400 tysięcy osób, ale wie o tym zaledwie 3-5%. W dodatku nieleczona celiakia może doprowadzić do poważnych problemów ze zdrowiem – osteoporozy, zaburzeń psychicznych, zmniejszenia płodności, a nawet nowotworów przewodu pokarmowego. Ponadto bardziej narażone są na nią osoby z cukrzycą typu I, niektórymi chorobami autoimmunologicznymi oraz zespołami uwarunkowanymi genetycznie, takimi jak zespół Downa. W dodatku jej ryzyko jest również większe, jeśli mamy w rodzinie przypadki celiakii.
Objawy celiakii
Celiakia może dawać bardzo różne i niejednoznaczne objawy. Ponadto wiąże się to z wiekiem chorego. Klasycznym objawem celiakii u dzieci i dorosłych jest przewlekła biegunka i spadek masy ciała. Warto wiedzieć, że blisko w 90% przypadków choroba daje o wiele więcej objawów, zupełnie z nią niekojarzonych, które są efektem zaburzonego wchłaniania składników odżywczych.
Celiakia pełnoobjawowa daje następujące objawy:
- bóle i wzdęcia brzucha, powiększenie obwodu brzucha
- biegunki
- utrata masy ciała
- zaburzenia rozwoju u dzieci, niski wzrost
- zmiana nastrojów, depresja
- anemia
- uczucie stałego zmęczenia
Z kolei celiakia skąpoobjawowa występuje dużo częściej i daje wiele niespecyficznych, pozajelitowych objawów, takich jak np.
- afty i wrzodziejące zapalenia jamy ustnej
- wczesna osteoporoza, bóle kostne i stawowe
- bóle głowy
- słabe szkliwo zębów
- ciągłe zmęczenie
- padaczka
- zapalenia jamy ustnej
- podwyższony poziom cholesterolu
- opryszczkowe zapalenie skóry.
W dodatku jedną z odmian celiakii jest jej postać utajona. Przeciwciała mogą znajdować się we krwi, a brak jest zmian jelitowych oraz objawów choroby. Ponadto z biegiem czasu postać utajona u pacjenta może przejść w postać pełno- lub skąpoobjawową.
Jak wykryć celiakię?
Po pierwsze w przypadku podejrzenia celiakii, należy porozmawiać z lekarzem pierwszego kontaktu. Powinien on skierować nas do gastroenterologa (w przypadku dziecka do gastroenterologa dziecięcego). Należy nie wprowadzać na własną rękę diety bezglutenowej, ponieważ może to uniemożliwić rozpoznanie. Następnym etapem jest wykonanie zleconych przez gastroenterologa badań krwi. Zwykle oznacza się stężenie przeciwciał:
• przeciwko endomysium mięśni gładkich (EmA),
• przeciwko transglutaminazie tkankowej (tTG).
Ponadto obecnie dostępne są również przeciwciała przeciwko tzw. nowej gliadynie (DGP lub GAF). Warto wiedzieć, że nie ma potrzeby oznaczania wszystkich przeciwciał. Wykonuje się też badania genetyczne oceniające ekspansję genów HLA-DQ2 i HLA-DQ8 oraz biopsję jelita cienkiego.
Celiakia - niebezpieczne powikłania
Nieleczona celiakia może mieć poważne konsekwencje. Najgroźniejsze wśród nich to nowotwory złośliwe, np. gardła, przełyku, jelita cienkiego, tarczycy, wątroby, węzłów chłonnych. Z kolei inne możliwe powikłania to wrzodziejące zapalenie jelita cienkiego, osteoporoza, niepłodność, nawracające poronienia, przedwczesny poród oraz wczesna menopauza.
Ponadto mogą się pojawić schorzenia współistniejące:
- układu kostnego: wczesna osteoporoza, niski wzrost, reumatoidalne zapalenie stawów, brak osiągnięcia szczytowej masy kostnej,
- układu nerwowego: ataksja (objawiająca się zwykle zaburzeniami koordynacji w obrębie kończyn górnych, a w mniejszym stopniu dolnych, obniżeniem napięcia mięśniowego, drżeniami mięśniowymi i zaburzeniami mowy), polineuropatia i padaczka; depresje, nerwice, demencja, otępienie, miopatie, neuropatia obwodowa, oczopląs,
- układu krwiotwórczego: anemia z niedoborem żelaza (zwykle oporna na leczenie doustnymi preparatami żelaza), niedokrwistości często towarzyszy niedobór wit. B12, niedobór witaminy K (trombocytoza), zapalenie naczyń,
- choroby płuc: sarkoidoza, astma,
- schorzenia nerek i wątroby: kłębuszkowe zapalenie nerek, stłuszczenie wątroby, marskość wątroby oraz przewlekłe zapalenie wątroby,
- choroby endokrynologiczne: cukrzyca typu I, zaburzenia płodności, skłonność do poronień, choroba Hashimoto, choroby trzustki, choroba Addisona.
Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten (NCGS, ang. non-celiac gluten sensitivity)
Objawy NCGS są podobne do objawów celiakii, ale występują szybciej, bo po kilku godzinach czy dniach od spożycia glutenu. W przeciwieństwie do celiakii nie stwierdza się również uszkodzeń błony śluzowej w biopsji jelita. Ponadto NCGS jest stosunkowo niedawno opisaną choroba związaną z nietolerancją glutenu. Objawy mają charakter reakcji uczuleniowej natychmiastowej lub opóźnionej. Nie poznano jeszcze mechanizmów immunologicznych nadwrażliwości na gluten, ani jej markerów serologicznych czy zmian histopatologicznych.
Diagnostyka nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten polega na wykluczeniu celiakii oraz alergii na pszenicę (zależnej od IgE). Objawy nadwrażliwości na gluten to m.in.: przewlekłe biegunki, problemy pokarmowe, uczucie przelewania w jelitach, nudności, wymioty, ból brzucha, zapalenie języka, bóle brzucha, wahania nastroju, drętwienie i bolesność kończyn, przewlekłe zmęczenie i osłabienie, a dodatkowo problemy skórne (szczególnie po zjedzeniu pokarmów z glutenem). Ponadto NCGS pojawia się u około 6% populacji.
Warto wiedzieć, że w diagnostyce wykonuje się badania:
- przeciwciał (TG2, EMA): ujemne
- biopsję dwunastnicy: nie stwierdza się zaników kosmków, wynik prawidłowy
- testy skórne, testy alergiczne: ujemne.
Po pierwsze leczenie nadwrażliwości na gluten polega przede wszystkim na stosowaniu diety bezglutenowej (w przypadku nadwrażliwości na gluten niewielkie ilości glutenu są tolerowane w diecie).
Alergia na pszenicę a alergia na gluten
Celiakia, nieceliakalna nadwrażliwość na gluten i alergia na pszenicę są odrębnymi schorzeniami i nie należy ich ze sobą mylić. Warto wiedzieć, że pszenica jest jednym z najczęstszych alergenów – 10-25% osób z alergią na pokarm ma objawy uczulenia na białka obecne w pszenicy, np. inhibitory trypsyny i amylazy, albuminy. Chociaż gluten to jedno z białek występujących w pszenicy, ale najczęściej alergię wywołuje białko należące do frakcji albumin/globulin o nazwie inhibitor amylazy trypsyny. W celu identyfikacji białka, które jest odpowiedzialne za objawy alergii na pszenicę powinno się wykonać badanie stężenia specyficznych IgE we krwi. Objawami alergii na pszenicę są m.in. obrzęki naczyniowe, duszności, nieżyt nosa, pokrzywka, astma, skurcze brzucha, wymioty, a nawet wstrząs anafilaktyczny. Ponadto do reakcji alergicznej może doprowadzić nawet wdychanie drobin pszenicy (np. mąki pszennej). Częstotliwość występowania alergii na pszenicę to ok. 0,4-4% populacji.
Diagnostyka alergii na pszenicy obejmuje badanie:
- przeciwciał (TG2, EMA): ujemne,
- biopsji dwunastnicy: nie stwierdza się zaników kosmków, wynik prawidłowy,
- testów skórne, testów alergiczne: wynik dodatni.
Leczenie alergii na pszenicę polega przede wszystkim na wyeliminowaniu pszenicy z diety.
Dieta w celiakii i innych chorobach glutenozależnych
Niestety celiakia jest chorobą, której się nie da wyleczyć. Jedyną metodą pozbycia się dolegliwości jest stosowanie przez całe życie ścisłej diety bezglutenowej. Ponadto podstawową zasadą tej diety jest bezwzględny zakaz spożywania produktów zawierających pszenicę, żyto, jęczmień, owies (ten niecertyfikowany), a także pszenżyto i orkisz oraz wszelkich wyrobów z ich dodatkiem. W dodatku bardzo ważne jest przy tym uzupełnienie brakujących witamin i soli mineralnych. Ponadto dieta ta obejmuje pokarmy naturalnie nie zawierające glutenu, jak i produkty spożywcze, w których zawartość glutenu jest mniejsza niż 20 mg w 1000 g produktu. Są one oznakowane symbolem przekreślonego kłosa. Trzeba pamiętać, ze zwykle gotowe produkty bezglutenowe są mocno przetworzone, zawierają niezdrowy tłuszcz palmowy, konserwanty i spulchniacze oraz niewiele błonnika pokarmowego. W naszych Delikatesach znajdziecie Państwo szeroki wybór zdrowych produktów bezglutenowych.
Cena
14,59 zł
Naturalnie nie zawierają glutenu między innymi: ryż, kukurydza, ryż, gryka, proso, amarantus, soja, mąka ziemniaczana, a także orzechy, ryby, jaja, cukier, miód, kawa ziarnista, herbata oraz napoje alkoholowe z wyjątkiem piwa i whisky słodowej. Do przemysłowych produktów bezglutenowych należy bezglutenowa skrobia pszenna i mąka bezglutenowa. Często razem z celiakią mamy niedobór enzymu trawiącego laktozę (cukier mleczny) i wtedy wymagane jest także przejściowe wykluczenie z diety mleka i produktów mlecznych. Po zastosowaniu diety zwykle dolegliwości ustępują w ciągu 2 tygodni, a zmiany w strukturze kosmków jelitowych jelita cienkiego w ciągu 6-8 tygodni. Warto skorzystać z pomocy poradni dietetycznych, które ułożą prawidłowy jadłospis.
Uwaga na etykiety
Bardzo ważne jest dokładne czytanie etykiet, ponieważ gluten występuje często występuje jako dodatek w pasztetach, wędlinach, konserwach mięsnych i rybnych, jogurtach, serkach topionych, parówkach, lodach, cukierkach, chipsach, sosach, proszku do pieczenia czy śmietankach w proszku, a także niektórych leków. Wyłączamy potrawy ciężkostrawne i wzdymające (warzywa strączkowe, kapustne, niektóre owoce pestkowe, żółty ser, śmietanę, tłuste mięsa i wędliny, konserwy itp.) oraz potrawy smażone. Jedzmy dużo surowych warzyw. Stosujemy następujące techniki przyrządzania potraw: gotowanie, gotowanie na parze, duszenie, pieczenie. Powinniśmy jednak wiedzieć o specyficznych cechach produktów bezglutenowych opartych na skrobiach. Mieszanki mąk bezglutenowych i pieczywo bezglutenowe zawierają wielokrotnie mniej białka, witamin (głównie z grupy B) oraz składników mineralnych (takich jak magnez, żelazo, cynk, miedź) w porównaniu z mąką pszenną, żytnią i „zwykłym” pieczywem. Jedynie w produktach bezglutenowych na bazie gryki, amarantusa i prosa oraz w mniejszym stopniu kukurydzy, poziom białka, składników mineralnych, witamin z grupy B i błonnika jest odpowiedni. Czasami, w ciężkich stanach niedożywienia, wskazana jest suplementacja przez podawanie preparatów żelaza, wapnia, magnezu i witamin, oczywiście zawsze pod kontrolą lekarza.
W przypadku alergii na pszenicę nie dochodzi do zniszczenia kosmków jelitowych i dlatego nie ma potrzeby stosowania diety niskolaktozowej i lekkostrawnej. Starajmy się zastępować produkty zawierające gluten ich bezglutenowymi odpowiednikami. Nie rezygnujmy z dotychczasowych przyzwyczajeń, jedzmy kanapki, makaron, pierogi, naleśniki, ale bezglutenowe.
Cały czas są prowadzone badania nad nowymi metodami leczenia celiakii, np. przez dodanie do produktów zawierających gluten bakteryjnych enzymów trawiących to białko i osłabiających jego niszczący wpływ na błonę śluzową jelita. Prowadzi się także badania nad opracowaniem odmian zbóż bezglutenowych na drodze inżynierii genetycznej.
Źródła:
Konińska G., Marczewska A., Sabak-Huzior P., Źródlak M. (red.) 2018. Celiakia i dieta bezglutenowa
Praktyczny poradnik, Warszawa, 1-77.
Opracowanie - dr n. med. Magdalena Golachowska. Nadwrażliwość na gluten, niezwiązana z celiakią (Non-Coeliac Gluten Sensitivity).
Ścibor K., Ostrowska-Nawarycz L., Kopański Z., Brukwicka I., Uracz W., Maslyak Z., Sklyarov I. 2015. Nietolerancja glutenu problemem zdrowotnym XXI wieku. Journal of Clinical Healthcare 1: 18-43.
